کورتیزول (هیدروکورتیزون) بعنوان مهم ترین کورتیکو استروئید در بخش zona fasciculata of the adrenal cortex غده فوق کلیوی ، با استفاده از ترکیب پیشرو کلسترول تولید می شود . سنتز و ترشح کورتیزول توسط یک مکانیسم بازخورد (feedback mechanism) در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز- آدرنال (Hypothalamic-pituitary-adrenal axis) کنترل می شود . کورتیزول تا 90% در ترکیب با پروتئین حامل اختصاصی (Corticosteroid binding globulin/CBG) یا ترانس کورتین (Transcortin) و آلبومین حمل می شود. تنها بخش کمی از آن بصورت آزاد در خون جریان داشته و دارای اثر بیولوژیکی می باشد.
در حالیکه کورتیزول در سرم بصورت تام اندازگیری می شود، می توان با استفاده از ادرار و بزاق بخش آزاد آنرا که از لحاظ بیولوژیکی فعال است، مشخص نمود. از آنجا که میزان کورتیزول در ادرار وابسته به ریتم ترشح روزانه نیست، لذا بمنظور تشخیص سندرم کوشینگ (Cushing syndrome) از ادرار جمع آوری شده در 24 ساعت استفاده می شود که اغلب با ایراد در جمع آوری ادرار همراه است. طبق مطالعات علمی جدید تر می توان از اندازگیری کوتیزول در بزاق جهت تشخیص سندرم کوشینگ نیز استفاده نمود . حساسیت و اختصاصی بودن این تست مشابه اندازگیری کورتیزول در ادرار 24 ساعت و آزمایش سرکوب دگزامتازون (Dexamethasone suppression test) است . بعلاوه اندازگیری کورتیزول در بزاق بخصوص در شیرخواران ، کودکان ، افراد مبتلا به بیماریهای روانی تحت درمان و همچنین در مورد بیماران سرپائی کار برد دارد . قابل توجه است که بدین ترتیب می توان از استرس همراه با خونگیری که سبب افزایش ترشح کورتیزول می شود، جلو گیری نمود .
متد: ECLIA, cobas e-601 Immunoassay analyser
نمونه گیری:
زمان گرفتن نمونه توسط پزشک معالج تعیین می شود . گرفتن بزاق باید حد اقل 30 دقیقه پس از صرف غذای جامد و یا مایع انجام شود . در صورت انتخاب ساعات صبح ، نمونه گیری بزاق قبل از مسواک زدن صورت گیرد.
برای این منظور :
- درب لوله مخصوص را که توسط آزمایشگاه مرکزی پاتوبیولوژی ارائه می شود ، باز کنید.
- Salivette را از لوله مخصوص خارج کنید.
- به مدت 2 دقیقه زیر زبان قرار دهید و یا به آرامی بجوید تا Salivette بطور کامل به بزاق آغشته شود
- سپس Salivette را وارد لوله مخصوص کنید.
- درب آن را بطور کامل ببندید.
- لوله باید با نام، نام خانوادگی بیمار و ساعت نمونه گیری مشخص شده باشد.
زمان گرفتن نمونه :
- صبح : ( ساعت 10-6 )
- بعدازظهر : ( ساعت 8-4 )
- شب : (12.30 – 11.30 )
لوله فوق را در اسرع وقت به آزمایشگاه تحویل دهید.
کاربرد:
تشخیص و کنترل روند هیپو و هیپرکورتیزولیسم
تفسیر :
افزایش کورتیزول در :
- بیماری کوشینگ
- الکلیسم
- افسردگی با منشاء درونی
- آنورکسیا نروزا
- بیماریهای سخت حاد و مزمن
- چاقی مفرط
- غلظتهای بالای استروژن
کاهش کورتیزول در:
- نارسائی اولیه و ثانویه بخش قشری غده فوق کلیوی