فقر آهن
فقر آهن یکی از رایج ترین کمبود ها در رابطه با عناصر کمیاب در سراسر جهان محسوب می شود . به ویژه زنان در گروه های تحت خطر فقر آهن قرار دارند. همچنین پرهیز کامل از محصولات گوشتی و ماهی، در رژیم گیاهخواری یا وگان، یکی از دلایل احتمالی کمبود آهن است.
از چه علائمی می توان کمبود آهن را شناخت ، فقر آهن چه عواقبی می تواند داشته باشد و برای رفع کمبود چه می توان انجام داد؟
بدن برای چه کاری به آهن نیاز دارد؟
آهن یک عنصر کمیاب اساسی است که بدن نمی تواند آن را تولید کند و بنابراین انسان مجبور است آن را از طریق غذا دریافت کند. مهمترین مورد استفاده بدن از آهن ، تشکیل هموگلوبین خون و انتقال اکسیژن است. بعلاوه آهن بعنوان یکی از اجزای “نیروگاههای” موجود در سلولها و آنزیم ها از اهمیت زیادی برخوردار است.
چه مقدار آهن مورد نیاز است؟
نیاز روزانه آهن بین یک تا دو میلی گرم است و اتلاف روزانه آهن از طریق عرق ، ادرار و مدفوع ناشی می شود. زنان بعلاوه مقداری از آهن خود را در دوران پریود از دست می دهند.
با این حال ، مصرف فقط یک یا دو میلی گرم آهن در روز کافی نیست. زیرا بدن می تواند فقط از حدود 10 تا 15 درصد آهن موجود در غذا استفاده کند. انجمن تغذیه آلمان (DGE) مصرف روزانه آهن را بین 10 تا 15 میلی گرم برای نوجوانان و بزرگسالان توصیه می کند ، با توجه به اینکه نیاز خانمها نسبت به آهن از مردان بیشتر است. کودکان باید 8 تا 15 میلی گرم آهن در روز ، زنان باردار 30 میلی گرم و زنان شیرده 20 میلی گرم آهن مصرف کنند.
دلایل کمبود آهن
آهن موجود در غذا فقط نیازهای طبیعی بدن را پوشش می دهد. اگر نیاز بدن به آهن افزایش یابد ، به عنوان مثال در دوران بارداری یا خونریزی شدید قاعدگی ، کمبود آهن اتفاق می افتد. علاوه بر این ، عدم تعادل بین نیاز آهن و تامین آن می تواند دلایل دیگری نیز داشته باشد:
- افزایش نیاز: افزایش نیاز به آهن در دوران بارداری و شیردهی در بسیاری از موارد از طریق غذا جبران نمی شود. در این حالت مصرف قرص آهن ضروری است. کودکان در مرحله رشد و بلوغ نیز به آهن بیشتری نیاز دارند.
- ورود ناکافی آهن به بدن: سطح آهن در افرادی که از مواد غذائی حیوانی استفاده نمی کنند، اغلب پائین است. اگرچه آهن به میزان کافی در غذاهای گیاهی وجود دارد ، اما فرم آن به شکلی است که بدن نمی تواند بطور کامل از آن استفاده کند.
- از دست دادن آهن: خونریزی شدید قاعدگی ، خونریزی طولانی مدت از طریق زخم و التهاب مزمن در دستگاه گوارش یا بواسیر منجر به از دست دادن قابل توجه آهن می شود. انجام فعالیت بدنی زیاد ، سبب از دست دادن مواد معدنی و عناصر کمیاب از طریق کلیه و عرق می شود. سطح آهن همچنین با اهدای خون نیز کاهش پیدا می کند.
علائم کمبود آهن
بدن می تواند کمبود آهن را برای مدت زمان مشخص جبران کند ، اما علائم و نشانه های کمبود پس از مدتی ظاهر می شود. این علائم شامل موارد زیر است:
- موی ها و ناخن های شکننده ، ریزش مو
- پوست خشک
- گوشه ترک خورده و پاره شده دهان
- تغییرات غشای مخاطی در دهان و مری
- سوزش زبان
- زخمهای مکرر آفتی مخاط دهان
- در چشم ، می توان کمبود آهن را با عدم قرمزی بافت مخاطی پلک پایین تشخیص داد
علائم دیگر کمبودآهن
اگر تعداد گلبولهای قرمز حامل اکسیژن کاهش یابد ، اکسیژن رسانی به سلولهای نیز بدتر می شود. چنانچه این وضعیت برای مدت طولانی ادامه داشته باشد ، کم خونی (کم خونی فقر آهن) با علائم جسمی و روانی خاص رخ خواهد داد:
- ناتوانی و خستگی مداوم
- کاهش عملکرد بدن ،خاصه تنگی نفس
- مشکل در تمرکز ، فراموشی و کمبود توجه
- عصبی بودن ، بی قراری درونی ، تحریک پذیری ، خستگی
- رنگ پریدگی
- سرگیجه
- سردرد
- سوزن سوزن شدن در دست ها و پاها
- حساسیت بیش از حد به سرما
بدن در شرایط کمبود آهن، به طور کلی بیشتر در معرض بیماری های مختلف قرار می گیرد. تپش قلب و تنگی نفس نیز می تواند ظاهر شود. کم خونی شدید فقر آهن همچنین می تواند با زنگ زدن در گوش ، تاری دید ، خواب آلودگی و عدم وجود قاعدگی همراه باشد. کم خونی طولانی مدت می تواند باعث نارسایی ماهیچه قلب و در بدترین حالت کشنده باشد.
عواقب کمبود آهن
کمبود آهن می تواند علاوه بر کم خونی ، عواقب طولانی مدت دیگری نیز داشته باشد ، مانند سندرم Plummer-Vinson ، که با آسیب غشای مخاطی در دهان و گلو همراه است و همچنین بیماری پیکا (Pica) ، که در آن افراد دچار تغییر شکل ناخن های انگشت و گرفتگی عضلانی شبانه می شوند .این افراد ممکن است که بعلاوه تمایل به خاک خوردن و اشیاء فلزی پیدا کنند. قابل توجه است که کمبود آهن می تواند سبب ذخیره سازی سرب در بدن گردد.
تشخیص کمبود آهن: تشخیص با آزمایش خون
در صورت مشکوک بودن به کمبود آهن ، آزمایش خون می تواند تشخیص قطعی را میسر نماید. در اینگونه موارد لازمست که علاوه بر غلظت آهن در خون ، مقدار فریتین و ترانسفرین نیز اندازگیری شود. تا بتوان به تعیین علت کمبود آهن پی برد. به عنوان مثال ، سطح پایین آهن همراه با سطح پایین فریتین نشان دهنده یک التهاب است.
در موارد نادر ممکن است که برای تعیین کمبود آهن ، آزمایش مغز استخوان ( از برجستگی در پشت و بالای استخوان لگن) لازم باشد.
در صورت کمبود آهن چه باید کرد ؟
کمبود جزئی آهن را می توان معمولاً از طریق رژیم غذایی حاوی آهن برطرف کرد. با توجه به پنج نکته زیر می توان این کمبود را جبران کرد:
- هفته ای سه تا چهار وعده گوشت بدون چربی بخورید. بخصوص جگر از نظر آهن بسیار غنی است.
- غلات و حبوبات مانند عدس یا لوبیای سفید حاوی مقادیر زیادی آهن و سایر مواد معدنی با ارزش هستند.
- وعده های غذایی را با سبزیجات سرشار از ویتامین C مانند فلفل دلمه ای ، کلم ترش ، سیب زمینی یا یک لیوان آب پرتقال ترکیب کنید. زیرا ویتامین C جذب آهن از غذاهای گیاهی را بهبود می بخشد.
- برای وعده های غذایی غنی از آهن ، بهتر است از نوشیدن قهوه ، چای و کولا خودداری کنید (حداقل نیم ساعت )، زیرا این مواد غذایی در حقیقت دزدان آهن محسوب می شوند.
- اگر کمبود آهن دارید ، می توانید طبق توصیه پزشک از مکمل های آهن هم استفاده کنید. علاوه بر قرص آهن ، غذاهای غنی شده با آهن (مانند آب میوه های خاص) نیز در دسترس قرار دارند.
داروهای حاوی آهن: به چه مواردی باید توجه کرد؟
در صورتی که کمبود آهن با استفاده از آزمایش مناسب تشخیص داده شده باشد ، می توان موارد خفیف را با انتخاب غذاهای مناسب درمان کرد. با این حال ، گاهی اوقات ، داروهای حاوی آهن نیز به صورت قرص ، کپسول و قطره تجویز می شوند . این مکمل های غذایی می توانند به سرعت به ذخیره مجدد آهن کمک کنند. مهم است که بدون توصیه پزشک، هرگز از چنین محصولاتی مصرف نکنید ، در غیر این صورت ممکن است که آهن بیش از حد مورد نیاز ذخیره و موجب آسیب بدن گردد .
با این حال ، حتی با دوز توصیه شده توسط پزشک ، ممکن است که عوارض جانبی مانند سیاه شدن مدفوع ، درد بالای شکم ، سوزش معده ، مشکلات گوارشی یا حالت تهوع تظاهر کند.
مسئله قابل توجه دیگر آنست که آهن و روی ، کلسیم یا منیزیم می توانند در جذب یکدیگر اختلال ایجاد کنند. بنابراین ، مکمل های آهن را نباید با مکمل های معدنی دیگر مصرف کرد. قرص آهن بهتر است از جدا از وعده های غذایی با معده خالی میل شود.
درمان کمبود شدید آهن
اگر بیماری خاصی سبب بروز کمبود آهن شده باشد ، لازمست که برای رفع کمبود آهن آن را درمان کرد. در مواردی که اختلالات روده علت عدم جذب آهن در روده باشد ، می توان آهن را بصورت تزریقی نیز تجویز کرد. در کم خونی های شدید ممکن است که به انتقال خون نیاز باشد.
بهبود آنمی کمبود آهن ممکن است سه تا شش هفته به طول انجامد. توصیه می شود که پس از ظهور علائم بهبودی ، مکمل های آهن به مدت شش ماه دیگر مصرف شود تا ذخایر آهن به اندازه کافی جایگزین گردد. بعلاوه توصیه می شود که برای بررسی سطح آهن، آزمایش خون بطور منظم انجام شود.
گروه های تحت خطر: چه کسی در معرض خطر کمبود آهن قرار دارد؟
هر کس می تواند تحت خطر فقر آهن قرار گیرد. اما در برخی از افراد خطر کمبود آهن بیشتر تر است. گروه های زیر در معرض خطر کمبود آهن قرار دارند و باید سطح آهن خود را به طور منظم توسط پزشک مورد بررسی قرار دهند:
- زنان ، به ویژه در دوران بارداری و شیردهی
- کودکان و نوجوانان
- افراد مسن
- بیماری مزمن
- گیاهخواران
- ورزشکاران استقامتی
- افرادی که به طور مکرر خون اهداء می کنند.
افزایش نیاز آهن در زنان
در مقایسه با مردان ، زنان حدود 50 درصد بیشتر به آهن نیاز دارند . بعبارت دیگر زنان به دلیل از دست دادن خون در دوران قاعدگی ، بیشتر در معرض کمبود آهن قرار دارند. این مسئله باید، به خصوص در زنان جوانی که دچار خونریزی شدید قاعدگی هستند ، مورد توجه قرار گیرد. علائم کمبود آهن در این افراد نسبتاً شایع است.
کمبود آهن در دوران بارداری
میزان نیاز به آهن در دوران بارداری حتی بیشتر است. رحم در حال رشد همراه با جفت و جنین باید از جهت اکسیژن تامین شوند و بعلاوه جنین بخشی از آهن را نیز ذخیره می کند. بنابراین ، نیاز به آهن در بارداری تا سه برابر افزایش می یابد. بیشترین نیاز در سه ماهه دوم و سوم بارداری است.
ذخیره آهن کافی نه تنها بر وضعیت عمومی مادر باردار تأثیر مثبت دارد ، بلکه بر رشد جسمی و روانی کودک نیز اثر گذار است.
کمبود آهن در کودکان و نوجوانان
کودک تازه متولد شده بخشی از آهن مورد نیاز خود را در بدو تولد دریافت می کند که حدود برای چهار ماه کافیست. علاوه بر این ، آهن از طریق شیر مادر به کودک عرضه می شود ، اگرچه شیر به طور کلی حامل مقدار کمی از آهن است. تنها حدود 50 درصد آهن موجود در شیر مادر می تواند توسط نوزادان استفاده شود و لازمست که کودکان حداکثر از سن شش ماهگی توسط غذاهای کمکی و غنی از آهن تغذیه شوند ، بعبارت دیگر نوزادان و کودکان نوپا نیز می توانند دچار کمبود آهن شوند. از جمله منابع خوب آهن می توان به سبزیجات سبز ، مصرف گوشت به میزان کم و آب میوه های قرمز اشاره کرد. كم خوني ناشي از فقر آهن در خردسالان، به مدت طولاني، آنان را در معرض اختلال در رشد، هوش و بلوغ مغز قرار می دهد.
با بزرگ شدن کودک ، توده عضلانی و میزان خون افزایش می یابد و همچنین نیاز به آهن نیز افزایش می یابد. در نتیجه ، کودکان در حال رشد گاهی دچار کمبود آهن و علائم معمولی مانند خستگی ، بی حالی و تمرکز ضعیف می شوند. جهش رشد در کودکان و نوجوانان مدرسه ای و همچنین شروع عادت ماهانه در دختران جوان عامل اصلی کمبود حاد آهن است.
افراد مسن اغلب نیاز آهن خود را برآورده نمی کنند
در سنین پیری ، اغلب نیاز فردی آهن تأمین نمی شود. افراد مسن غالباً دیگر به اندازه کافی اشتها ندارند و مصرف مواد غذایی آنها به همین ترتیب کاهش یافته یا یک طرفه می شود. بعلاوه وضعیت نامناسب دندانها از لذت خوردن گوشت می کاهند.
دلیل دیگر کمبود آهن در سنین بالا کاهش جذب آهن به دلیل اختلالات دستگاه گوارش یا عوارض جانبی برخی داروها است. در موارد کمبود آهن به دلیل دشواری در جویدن، می توان از غذای کوبیده و نیمه مایع استفاده کرد.
کمبود آهن در بیماری ها
از دست دادن شدید خون در اثر حوادث ، جراحات یا زخم های دستگاه گوارش ، همچنین استفاده از مسکن ها ، مهار کننده های اسید معده یا داروهای حاوی کورتیزون باعث هدر رفتن آهن می شوند.
میزان آهن در خون افرادی که از بیماری مزمن کلیه ، فیبروز کیستیک یا بیماری های دستگاه گوارش مانند بیماری کرون ، التهاب مزمن مخاط معده یا بیماری سلیاک رنج می برند ، معمولاً اندک است، زیرا آهن در این موارد اصولا جذب بدن نمی شود یا به طور فزاینده ای دفع می گردد. سرطان از جمله علل دیگر فقر آهن است.
رژیم گیاهخواری: به مصرف آهن توجه کنید
آهن گیاهی ، به عنوان مثال در نان ، سبزیجات ، حبوبات و فرآورده های غلات سبوس دار ، به سختی قابل جذب است. در مقابل ، آهن حیوانی ، به عنوان مثال در گوشت قرمز ، قابلیت جذب بسیار بهتری دارد
افراد تحت رزیم غذائی گیاهی باید منابع گیاهی آهن را با ویتامین C (به عنوان مثال یک لیوان آب پرتقال تازه فشرده) ترکیب کنند این امر باعث جذب بهتر آهن از غذاهای گیاهی می شود.
کمبود آهن به دلیل اهدای خون به مدت طولانی و ورزش های استقامتی
آهن نیز همراه با خون از بدن خارج می شود. بنابراین افرادی که به طور منظم خون اهدا می کنند ، باید در صورت لزوم با خوردن رژیم غذایی غنی از آهن یا مصرف مکمل های آهن از این امر جلوگیری کنند.
افرادی که ورزش را بطور فشرده انجام می دهند ، باید به موارد زیر توجه کنند: در طول تمرینات فشرده ، مقدار آهن حدود ده درصد کمتر از حد نرمال است ، زیرا از یک طرف اکسیژن بیشتری (و در نتیجه آهن) مورد نیاز است ، از طرف دیگر آهن بیشتری از طریق عرق دفع می شود. بنابراین حتی یک کمبود جزئی می تواند باعث کاهش توان ورزشکار شود . ورزشکاران باید بطور مرتب تحت معاینه پزشکی داشته باشند تا بتوان به موقع از ابتلاء به فقر آهن جلوگیری کرد.